Infectiepreventie in gehandicaptenzorg: meer aandacht nodig voor leren en verbeteren

Rapport | 17-04-2025

Om goed voorbereid te zijn op een volgende pandemie is het belangrijk de infectiepreventie op orde te hebben en te houden. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd bracht toezichtbezoeken aan 10 grotere instellingen voor de gehandicaptenzorg om te beoordelen of medewerkers er werken volgens de hygiënerichtlijnen van het Landelijk Centrum Hygiëne en Veiligheid (LCHV) en het Samenwerkingsverband Richtlijnen Infectiepreventie (SRI). Hieronder beschrijven we de uitkomsten van onze bezoeken. 

We kozen ervoor om naar locaties te gaan waar de risico’s voor de bewoners vanwege hun kwetsbaarheid het grootst zijn. Deze bewoners krijgen veel ondersteuning bij Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen (ADL) zoals aan- en uitkleden, wassen, eten en toiletgang, en delen daarnaast ruimten met elkaar, waardoor het risico op verspreiding groter is. 1 van de 10 locaties week af: op deze doorstroomlocatie woonden bewoners tijdelijk en kregen zij geen ADL-zorg. 

Betere voorzieningen en meer scholing hand- en persoonlijke hygiëne nodig

Bij 9 bezochte locaties leveren medewerkers veel ADL-zorg. Bewoners hebben intensieve hulp nodig. Daarbij is het belangrijk dat ziekteverwekkers zich niet via de handen kunnen verspreiden en te letten op goede handhygiëne. Medewerkers moeten daarom geen sieraden dragen aan handen en polsen. Dit gebeurde wel op 4 locaties. Niet alle zorgaanbieders maakten hierover schriftelijke afspraken. Ook was er nog niet overal aandacht voor handhygiëne en persoonlijke hygiëne in scholing. 

Goede handhygiëne hangt niet alleen af van een goede uitleg van het belang van de maatregelen en het gedrag van medewerkers. Ook de randvoorwaarden om de handen te kunnen wassen of desinfecteren ontbraken vaak nog op die plekken waar ze nodig zijn. Medewerkers moeten dan de woning door lopen naar de ruimten waar dit wel kan. Vaak was dit de keuken. 

Op de meeste bezochte locaties droegen medewerkers kleding met korte mouwen. Dit is van belang omdat lange mouwen een goede handhygiëne kunnen belemmeren.

Handschoenen beschermen onvoldoende door onjuist gebruik

Medewerkers gebruiken vaak handschoenen om zichzelf te beschermen. Het is belangrijk om handschoenen alleen te dragen als het nodig is en ze niet te lang aan te houden. Medewerkers van de bezochte instellingen droegen ze te lang, waardoor er risico ontstaat op verspreiding van ziekteverwekkers. Medewerkers zouden de handschoenen alleen moeten dragen bij werkzaamheden waarbij hun handen in aanraking kunnen komen met lichaamsvloeistoffen, bijvoorbeeld bij het helpen met de toiletgang, en niet bij het helpen met eten. 

Overige persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) zoals een schort, bril en mondneusmaskers waren gedeeltelijk aanwezig. Veelal konden deze middelen via een centraal punt, bijvoorbeeld de medische dienst, worden opgehaald bij een ziektegeval of uitbraak. De materialen die wij wel vonden op de locaties hadden vaak een verlopen houdbaarheid, waardoor ze mogelijk minder goed beschermen. Vrijwel geen enkele locatie had aandacht voor het scholen of trainen van medewerkers in het goed gebruiken van PBM.

Kennis en middelen ontbreken voor juiste reiniging en desinfectie

Reiniging en desinfectie zijn nodig om de omgeving van de bewoners schoon te houden en verspreiding van ziekteverwekkers te voorkomen. Vaak is alleen reinigen voldoende. Als reinigen niet voldoende is om ziekteverwekkers te verwijderen, bijvoorbeeld na braken of diarree door het norovirus, is het nodig om ook te desinfecteren. De medewerkers van de bezochte locaties hadden onvoldoende kennis over het verschil tussen reinigen en desinfecteren. Vaak ontbraken ook de goede middelen om te kunnen desinfecteren. 

Op de meeste locaties waren er afspraken over de schoonmaak van ruimten en hulpmiddelen zoals de tillift of rolstoel. De inrichting van de ruimten was meestal zo dat de medewerkers ze goed konden schoonmaken. 

Opslag en controle van steriele materialen en medicatie niet op orde

Er is regelmatige controle van steriele medische hulpmiddelen en medicatie nodig, zodat medewerkers geen materiaal of medicatie voorbij de houdbaarheidsdatum gebruiken. Op veel van de bezochte locaties was de opslag niet in orde. De opgeslagen steriele medische hulpmiddelen lagen niet allemaal in gesloten kasten of afgesloten bakken. Verder was er geen goede scheiding in opslag van steriele medische hulpmiddelen en andere voorraden zoals aardappels en schoonmaakmiddelen. Dit is nodig om te voorkomen dat steriele materialen vervuild raken en daardoor niet meer steriel zijn. We zagen dat medewerkers de controle op houdbaarheid nog onvoldoende uitvoerden of dat ze de temperatuur van de medicatiekoelkast niet goed controleerden. Bij het openen van medicatie noteerden ze niet overal consequent een datum van opening. 

Meer evaluatie van infectiepreventiebeleid mogelijk

Zorgaanbieders in de gehandicaptenzorg ontvingen in 2024 extra geld van het ministerie van VWS om de infectiepreventie in hun organisatie te laten evalueren. Van de bezochte 10 zorgaanbieders hebben 4 een audit infectiepreventie laten uitvoeren. 1 zorgaanbieder is van plan een audit uit te laten voeren in het najaar van 2025. 

Conclusies en aanbevelingen

In het rapport Infectiepreventie gehandicaptenzorg moet beter bij zorgaanbieders uit 2023 stelden wij vast dat infectiepreventie in de sector in de kinderschoenen staat. Aandacht voor infectiepreventie blijft nog steeds nodig. We bezochten locaties waar de risico’s op infecties groter zijn. Zeker daar moeten medewerkers zich bewust zijn van de risico’s en de noodzaak om bepaalde maatregelen te nemen. Ook heeft de bestuurder een verantwoordelijkheid in het zorgen voor de randvoorwaarden voor goede zorg; voorbeelden zijn duidelijke werkinstructies, scholing, juiste desinfectiemiddelen en het verkrijgen van deskundig advies. Op veel van de bezochte locaties zien we dat hierin nog maar kleine stappen zijn gezet. Dit is zorgelijk gezien de risico’s die er zijn. 

Inzicht krijgen via audit

Wij zien een audit als een belangrijke eerste stap om duidelijk te krijgen wat er nodig is voor een goede kwaliteit van de infectiepreventie. Een audit geeft input voor verbetermaatregelen in de praktijk en aanpassingen in het beleid. Veel organisaties hebben wel beleid, maar door het ontbreken van audits geen of onvoldoende zicht op de implementatie hiervan. Daarin zien we nog veel ruimte voor verbetering. 

Scholing en leren van elkaar 

Een uitdaging voor de gehandicaptenzorg is de grote diversiteit in locaties, beperking van de cliënten en zorgbehoeften. Bij cliënten die zelfstandig wonen heeft de medewerker meer een begeleidende dan een zorgende taak. Op de bezochte locaties staat verzorging meer op de voorgrond. Uitgangspunt voor infectiepreventiebeleid zou moeten zijn dat er een basis is om in deze diversiteit veilig te kunnen werken. Daarbij schuurt het soms: wat is in het belang van de infectiepreventie en wat in het belang van persoonsgerichte zorg? We bevelen aan dat zorgaanbieders de afwegingen die zij maken over de risico’s en hoe hiermee om te gaan met elkaar delen. De zorgnetwerken AMR, Vilans en GGD’en kunnen zorgaanbieders hierbij ondersteunen. Ook is het goed als opleidingen meer aandacht besteden aan infectiepreventie.

Ondersteuning blijft nodig

Het ministerie van VWS financierde de afgelopen jaren een ondersteuningsprogramma van Vilans en maakte geld vrij voor het laten uitvoeren van een evaluatie van het infectiepreventiebeleid. Dat vormde een begin van verbetering van de infectiepreventie in de sector. We zien op basis van onze 10 toezichtbezoeken dat de komende jaren ondersteuning nodig blijft om de infectiepreventie beter te borgen in de organisaties. Dat is niet alleen nodig om voorbereid te zijn op een pandemie, maar eigenlijk altijd. 

Als inspectie gaan wij na op welke manier wij een vervolg kunnen geven aan het toezicht op infectiepreventie binnen de gehandicaptenzorg. Dit omdat wij willen bevorderen dat infectiepreventie de aandacht krijgt die nodig is.