Gehandicaptenzorg: trends in gedwongen zorg
De inspectie heeft voor het eerst de ontwikkelingen in de cijfers over de toepassing van dwang in de zorg in kaart gebracht. Om de cijfers goed te kunnen begrijpen, zijn gesprekken gevoerd met zorgaanbieders en brancheorganisaties.
Het aantal registraties van dwangtoepassingen lijkt toe te nemen. Zorgaanbieders vermoeden dat dit onder andere komt doordat er meer aandacht is gekomen voor registratie en dat er steeds meer cliënten met complexe problemen zijn. Ook wijzen ze op de personeelstekorten die invloed kunnen hebben op de registratie en inzet van dwangtoepassingen. Daarnaast zijn er verschillen in registratie waardoor duiding van cijfers niet altijd goed mogelijk is. De inspectie wil samen met VWS, zorgaanbieders, brancheorganisaties en ECD leveranciers de cijfers verder verbeteren.
Dit deel van de publicatie gaat over de gehandicaptenzorg. We hebben ook gekeken naar de cijfers over de geestelijke gezondheidszorg en de verpleeghuiszorg en wijkverpleging.
De samenvatting van de informatie van de 3 sectoren vindt u in Trends cijfers gedwongen zorg, waarin de inspectie ook kijkt naar de toekomst.
Gedwongen zorg heet in de gehandicaptenzorg onvrijwillige zorg, daarom noemen wij dit zo in deze publicatie. Onvrijwillige zorg is zorg waarmee de cliënt of zijn vertegenwoordiger het niet eens is. Of zorg waarmee de vertegenwoordiger akkoord gaat maar waartegen de cliënt zich verzet.
Aantal cliënten met onvrijwillige zorg
Het geregistreerde aantal cliënten met onvrijwillige zorg stijgt met 7%: van 4.456 (2021) naar 4.786 (2023). De cijfers van het CIZ laten zien dat het aantal cliënten met een geldige indicatie voor gehandicaptenzorg met 4% is toegenomen tussen 2021 en 2023. Dat kan dus een deel van de stijging in cliënten met onvrijwillige zorg mogelijk verklaren.
Aantal geregistreerde cliënten dat onvrijwillige zorg ontvangt (2021 - 2023)
| Aantal cliënten | |
|---|---|
| 2021 | 4456 |
| 2022 | 4627 |
| 2023 | 4786 |
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders - stijging minder dan verwacht
Professionals uit de gehandicaptenzorg hadden een grotere stijging in cliënten met onvrijwillige zorg verwacht. Zij vermoeden dat er sprake is van onderregistratie: niet alle gedwongen zorg is geregistreerd. Bijvoorbeeld door tijdgebrek, door de inzet van uitzendkrachten of zzp'ers of omdat er niet genoeg deskundigheid is. De zorgaanbieders hadden een grotere stijging verwacht, omdat zij vinden dat zorgverleners steeds bewuster omgaan met onvrijwillige zorg (en daardoor steeds beter registreren). De stijging kan ook ontstaan omdat er steeds meer cliënten zijn met complex gedrag.
Aantal registraties onvrijwillige zorg
Registraties van onvrijwillige zorg zijn onderverdeeld in drie vormen:
- Structureel gepland: toepassing opgenomen in het zorgplan en toepassing vindt op dagelijkse/ wekelijkse/ maandelijkse/ jaarlijkse basis plaats. Bijvoorbeeld: één keer per dag wordt medicatie gegeven, dit is opgenomen in het zorgplan.
- Structureel ongepland: toepassing opgenomen in het zorgplan en toepassing vindt plaats indien nodig. Bijvoorbeeld: medicatie wordt gegeven als de situatie daarom vraagt, dit is opgenomen in het zorgplan.
- Onvoorzien: toepassing niet opgenomen in het zorgplan, situatie vraagt om ingrijpen met onvrijwillige zorg. Bijvoorbeeld: medicatie wordt gegeven als de situatie daarom vraagt, maar is niet opgenomen in het zorgplan.
In de gehandicaptenzorg komt registratie in de structureel ongeplande vorm het meest voor. De structureel geplande vorm neemt de afgelopen jaren sterk toe en onvoorzien neemt af. Opvallend is de toename van de structureel ongeplande vorm tussen 2022 en 2023. Beperken bewegingsvrijheid, Insluiten en Beperken vrijheid om eigen leven in te richten zijn de meest voorkomende hoofdcategorieën in de registraties.
Aantal geregistreerde toepassingen onvrijwillige zorg (2021 - 2023)
| 2021 | 2022 | 2023 | |
|---|---|---|---|
| Structureel gepland | 5771 | 7759 | 10439 |
| Structureel ongepland | 11419 | 11269 | 14923 |
| Onvoorzien | 5817 | 3860 | 3532 |
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders - verschillen in registratie
Professionals uit de gehandicaptenzorg vermoeden dat de stijging komt door betere registratie: het is soms lastig om te bepalen of iets wel of geen onvrijwillige zorg is. Doordat er steeds meer bewustwording komt dat het beperken van cliënten onder onvrijwillige zorg valt, wordt er ook steeds meer geregistreerd.
In het gesprek met de professionals valt op dat er verschillend wordt omgegaan met registraties bij de 3 vormen van onvrijwillige zorg: één organisatie nam zoveel mogelijk categorieën op in het zorgplan waardoor er veel structureel ongeplande zorg was en bijna geen ‘onvoorzien’. Een andere organisatie registreerde bewust bijna alles onder onvoorzien en houdt de structurele zorgvormen zo laag mogelijk zodat er elke keer weer bewust voor wordt gekozen. Professionals én de inspectie hebben behoefte aan meer eenduidigheid in registratie van zorgvormen en categorieën. Dat levert meer informatie op.
Registraties beperken bewegingsvrijheid
- Structureel ongepland komt meeste voor: veel fixatie
In de hoofdcategorie beperken bewegingsvrijheid komt vooral de vorm structureel ongepland voor. Binnen deze vorm is fysieke fixatie het meest toegepast. - Structureel geplande onvrijwillige zorg stijgt, vooral ‘overige’
De structureel geplande vorm in de categorie beperken bewegingsvrijheid neemt tussen 2021 en 2023 toe en binnen beperken bewegingsvrijheid is de subcategorie overige beperking bewegingsvrijheid het meest geregistreerd. Voorbeelden van onvrijwillige zorg die onder overige worden geregistreerd zijn: een halve deur (boven open, onder dicht) in een centrale ruimte, hoge deurkrukken of niet alleen naar buiten mogen. - Onvoorzien neemt af
Het aantal registraties in onvoorzien neemt af tussen 2021 en 2024.
Aantal geregistreerde toepassingen in hoofdcategorie beperken bewegingsvrijheid (2021 - 2023)
| 2021 | 2022 | 2023 | |
|---|---|---|---|
| Structureel gepland | 1813 | 2255 | 3135 |
| Structureel ongepland | 7642 | 6945 | 10573 |
| Onvoorzien | 3995 | 2484 | 2322 |
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders - onverwachte toename aantal fysieke fixaties
De professionals uit gehandicaptenzorg zijn verbaasd dat het aantal fysieke fixaties toeneemt (in de structureel ongeplande zorg). Dit herkennen ze niet. Mogelijke oorzaken die zij noemden:
- Wisselend personeel, inzet zzp’ers en invalkrachten die de cliënt minder goed kennen en daardoor meer fixatie inzetten.
- Toename door meer complexe problematiek bij cliënten die zorg nodig hebben.
- Door afbouw medicatie is er een toename van andere maatregelen zoals fixatie.
- Door afbouw van insluiting wordt er meer gefixeerd.
- Meer bewustwording van fysieke fixatie als onvrijwillige zorg waardoor er beter wordt geregistreerd.
Registraties insluiten
Insluiten is vooral als structureel ongeplande zorgvorm geregistreerd. Dit betekent dat insluiten wel staat beschreven in het zorgplan maar alleen wordt toegepast als de situatie daarom vraagt. Registraties over insluiten binnen de structureel geplande zorgvorm nemen toe en binnen onvoorzien nemen de registraties af door de jaren.
Aantal geregistreerde toepassingen in hoofdcategorie insluiten (2021 - 2023)
| 2021 | 2022 | 2023 | |
|---|---|---|---|
| Structureel gepland | 960 | 1301 | 1739 |
| Structureel ongepland | 3533 | 3788 | 3520 |
| Onvoorzien | 1463 | 1104 | 820 |
Registraties in uren
Als de registraties worden omgezet in uren zien we een heel ander beeld: het aantal uren binnen de structureel geplande vorm is verreweg het hoogste. Overigens lijkt het totale aantal uren insluiten zeer hoog. De inspectie vermoedt dat dit komt door registratiefouten (niet afsluiten van de registratie) waardoor de absolute cijfers geen juist beeld geven. We richten ons daarom op de trends. We zien in alle zorgvormen een stijging tussen 2021 en 2022. Daarna blijft het aantal geregistreerde uren stabiel. Insluiten wordt het meest toegepast in de subcategorie in de eigen kamer/verblijfsruimte/appartement/woning.
Aantal geregistreerde uren in hoofdcategorie insluiten (2021 - 2023)
| 2021 | 2022 | 2023 | |
|---|---|---|---|
| Structureel gepland | 210 | 1737 | 1865 |
| Structureel ongepland | 135 | 295 | 334 |
| Onvoorzien | 25 | 40 | 41 |
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders - zoeken naar minder ingrijpende alternatieven
Professionals uit de gehandicaptenzorg vinden de cijfers van insluiten hoog. Het is opvallend dat in de structureel geplande vorm, dus op regelmatige basis, zoveel wordt ingesloten. De professionals vermoeden dat dat komt door slaapkamerdeuren die in de nacht op slot gaan in combinatie met domotica. Dit wordt bijvoorbeeld gedaan bij gebrek aan personeel in de nacht. Misschien dat de deur op slot ook wordt geregistreerd bij wilsonbekwamen, waarbij geen verzet is en de vertegenwoordiger toestemt?
De klassieke isoleerkamer of fixeerruimte is er bijna niet meer. ‘Overige ruimtes' die worden gebruikt voor insluiten zijn bijvoorbeeld de snoezelruimte, de gamekamer of het tentbed. De professionals zijn het erover eens dat het doel is om zo weinig mogelijk in te sluiten en te zoeken naar minder ingrijpende alternatieven.
Deze inzichten over insluiten kunnen beter worden geduid op organisatie of cliëntniveau. De inspectie is van plan om inzichten op organisatie- of cliëntniveau komend jaar te gebruiken bij het contact met zorgorganisaties.
Registraties beperkingen eigen leven
Registraties in de hoofdcategorie Beperkingen eigen leven vinden vooral plaats in de zorgvorm structureel gepland. We zien daar bijna een verdubbeling van de registraties van 2.100 (2021) naar 4.100 (2023). Binnen deze hoofdcategorie is de subcategorie overige beperkingen het meest geregistreerd.
Aantal geregistreerde toepassingen in hoofdcategorie beperkingen eigen leven (2021 - 2023)
| 2021 | 2022 | 2023 | |
|---|---|---|---|
| Structureel gepland | 2123 | 2989 | 4084 |
| Structureel ongepland | 96 | 217 | 387 |
| Onvoorzien | 120 | 134 | 163 |
Gehoord in de gesprekken met zorgaanbieders - toename bewustwording
Volgens de professionals uit de gehandicaptenzorg komt de toename door bewustwording van de toepassing van onvrijwillige zorg. Zo worden huisregels steeds vaker geregistreerd onder de zorgvorm structureel gepland. De subcategorie overige beperkingen blijkt een restcategorie van heel veel vormen van onvrijwillige zorg te zijn zoals kastdeuren die op slot zijn, plukpak, beperken van alcoholgebruik en roken.
De manier van registreren verschilt
In de gesprekken met de professionals was er veel discussie over hoe verschillend organisaties registreren. Hierdoor zijn cijfers soms moeilijk te interpreteren. De professionals gaven aan dat de maatregelen rond onvrijwillige zorg vaak goed beschreven staan in de zorgplannen. Maar dat de registratie van de daadwerkelijke toepassing soms niet goed gaat omdat deze registratie veel tijd kost. De technische systemen waarin wordt gewerkt zijn niet altijd gebruiksvriendelijk waardoor de registratie een last kan zijn (dit verschilt per systeemaanbieder).
Het is niet voor iedereen duidelijk of zij ‘onvrijwillige’ zorg bij wilsonbekwame cliënten moeten registreren (artikel 2.2). Volgens de wet is het niet nodig om deze vorm op te nemen in de digitale overzichten die aan de inspectie gestuurd worden. Het gaat alleen om onvrijwillige zorg. Overigens zeggen meerdere professionals dat het belangrijk is om ‘onvrijwillige zorg’ artikel 2.2. wél zelf in beeld te hebben en te registreren.
De professionals zien de registratie als een middel om cliënten te beschermen. Maar er zijn uiteraard verbeterslagen mogelijk om de registratie te vereenvoudigen.
Hoe nu verder met dwang in de zorg?
Dat leest u in Trends cijfers gedwongen zorg: Op basis van alle verzamelde gegevens legt de inspectie uit hoe zij kijkt naar de toekomst bij Hoe gaan wij verder?